Nghệ thuật, nỗi sợ cái chết và sự phù du của thân thể

con người sợ thời gian,

còn thời gian

sợ kim tự tháp.

Ít có ai chuẩn bị cho cái chết chu đáo và cuồng nhiệt như người Ai Cập. Một mắt xích quan trọng trong đời sống thượng lưu là chuẩn bị sẵn sàng cho chuyến ra đi. Phần lớn tài sản được dùng để sửa soạn lăng tẩm, châu báu được đưa vào hầm mộ, những “cuốn sách của người chết” trên giấy papyrus đầy hình vẽ và hướng dẫn chi ly cách đến vùng đất các vị thần gửi  theo xác ướp. Nhìn lên lăng mộ ta thấy sự vĩnh hằng. Tất cả được làm ra để trường tồn. Ngạn ngữ Ả Rập có câu: “con người sợ thời gian, thời gian sợ kim tự tháp”.

Nghệ thuật chống lại số phận phải chết

Hãy gặp gỡ pharaoh Menkaure và hoàng hậu Khamerenebty qua hiện thân nghệ thuật của họ. Bức tượng được chế tác trên khối đá diorite - vật liệu bền hơn cả granite. Toàn bộ thân người của cặp đôi dính vào trụ đá. Về mặt vật lý, hình khối dạng này sẽ khó bề đổ sụp. Gương mặt hướng về phía trước trong một tư thế cân bằng tĩnh tại. Không có chấm phá cá tính, tạo hình chỉ là những ước lệ gợi ý thanh thản, vui tươi, cặp đôi hướng mắt về một miền xa xăm trong niềm say sưa triền miên. Tất cả từ hình thức tới công năng đều hướng về một nhiệm vụ chung: vĩnh hằng.

Gã khổng lồ phương Đông mất ngủ

Xa hơn về miền viễn Đông, gã khổng lồ mất ngủ vì ám ảnh điên loạn về cái chết. Tần Thủy Hoàng say mê tìm thuốc trường sinh để được trị vì đế chế bao la đến muôn đời. Các Pharaoh tạo ra nghệ thuật để tới vĩnh hằng và cái chết được xem là hiển nhiên, thì Tần Thủy Hoàng tìm kiếm vĩnh hằng ngay trong đời sống hiện tại. Nghệ thuật do ông bảo trợ chỉ là một kế hoạch phòng hờ: lỡ may lò luyện đơn không thành và ông chết, vua Tần sẽ tiếp tục thống lĩnh một đế chế vĩ đại ở bờ bên kia. Đó là lý do đội quân đất sét ra đời. Hàng ngàn con người và động vật với biểu cảm riêng biệt, trang phục và vũ khí phản ánh phẩm vị, thậm chí tới những hoa văn trên đế giày cũng hết sức đa dạng. Kế hoạch B đồ sộ nhất thế giới.

Nghệ thuật Kitô giáo - hồi sinh trong vinh hiển

Nghệ thuật Thiên chúa giáo xoay quanh một cái chết vĩ đại, mà theo các tín đồ, sẽ mang lại cứu chuộc và hồi sinh. Cảnh đóng đinh chúa Jesus được vẽ đi vẽ lại trong suốt hai ngàn năm lịch sử tôn giáo. Dưới nhiều ngôn ngữ nghệ thuật khác nhau, có khi đó là cái chết thần thánh và vô tư trong Trung cổ, hay quằn quại đau đớn của một con người xương thịt ở Phục hưng. 

Khoảng năm 1600-1601, Caravaggio vẽ cảnh đóng đinh thánh Peter - một trong mười hai Môn đồ của Jesus. Kỹ thuật đầy kịch tính và căng thẳng của trường phái Baroque đã lột tả cảnh bạo lực: cây thánh giá và người đàn ông đứng cắt nhau thành bố cục hình chữ thập nghiêng, kết cấu bức tranh như một cảnh diễn dồn dập, nhịp điệu hối hả và các nhân vật thật sự chuyển động. Cây thánh giá vừa được nhấc lên và sự tròng trành, mất thăng bằng của một khoảnh khắc thật được nhấn mạnh bằng bố cục phi đối xứng. Ánh sáng, chuyển động đưa người xem đến dự vào cảnh bạo lực điên cuồng này.

Memento mori - nhớ rằng ai rồi cũng sẽ chết

Trong phần lớn đời sống, chúng ta ít khi nghĩ về cái chết cho tới một lúc đứng trước sự ra đi, ta giật mình tự phản ánh: Memento mori - nhớ rằng ai rồi cũng chết. Câu châm ngôn Latin là chủ đề day dứt trong Vanitas, một loại tranh tĩnh vật chất đầy biểu tượng về cái chết. Nhưng mọi nỗ lực tìm kiếm vĩnh hằng đã biến mất, cũng không thấy lời hứa cứu rỗi nào. Vanitas là một sự thật thì thầm mãi bên tai: cái chết không thể tránh khỏi. Sọ đầu, hoa quả tàn úa, khói xám, đồng hồ, nến tắt, cái chết thật phũ phàng.

Sự bất lực của thân xác

Thập niên 1990, nghệ sĩ Anh Damien Hirst khuấy lên tranh luận về cái gọi là nghệ thuật: ông cắt nhỏ xác các con vật rồi ngâm chúng vào dung dịch formaldehyde, những sắp đặt gợi nhắc cái chết và chia ly. Sẽ có người tán dương ý niệm nghệ thuật và triết học, hoặc thảng thốt lên rằng “cái này mà là nghệ thuật à?” 

Con cá mập hổ bị cắt ra làm ba mảnh trong một sắp đặt gợi nhắc sự chia ly. Liệu một con cá mập, dung dịch ướp xác và cái thùng có làm nên nghệ thuật? Dẫu sao, “Sự Bất lực Thân xác về Cái chết trong Tâm trí ai đó Đang sống” (The Physical Impossibility of Death in the Mind of Someone Living) là một chủ đề triết học đầy gợi cảm.

Vẻ đẹp của đời sống hữu hạn

Nếu memento mori làm người xem cảm thấy căng thẳng thì nghệ thuật Thực địa (Landart) có một cái nhìn lạc quan hơn về sự tàn úa.

Tác phẩm là một phần của chu trình tự nhiên, được sinh ra, lưu lại và tan biến. Sử dụng những chất liệu có sẵn trong một khu rừng, trên cánh đồng hay bờ đê, nghệ sĩ sáng tạo tại chỗ và chụp một bức ảnh, rồi bỏ tác phẩm lại với thiên nhiên để tiếp tục vòng đời của chúng. Sự lụi tàn là không thể tránh khỏi, nhưng hóa ra không có gì tiếc nuối, bởi tác phẩm từng có một đời sống đẹp và chẳng qua, nguồn năng lượng đẹp đó phân rã để rồi tái hợp lại mai sau. Trong nghệ thuật đó, sự hữu hạn của đời sống trở thành một nét duyên dáng bất ngờ.

Hiếu Y