Tích tắc đếm thời gian trôi - Ý niệm thời gian hữu hạn

Felix Gonzalez-Torres (1957-1996) được biết đến như một nghệ sĩ theo đuổi thời gian. Thời gian của ông là thời gian được tri nhận trong sự đổi thay của các vật thể. Các tác phẩm của ông thường là những đồ vật có mối liên hệ trực tiếp tới sự đo đếm thời gian, tới sự hữu hạn của con người trong mối quan hệ với thời gian (đồng hồ), hữu hạn tuổi thọ (bóng đèn), sự hiện hữu và cái vô danh (những cái tên trên giấy), sự ngọt ngào mong manh của tình yêu (đống kẹo)….

Các tác phẩm của Felix Gonzalez-Torres trở nên nổi tiếng và hoàn thiện nhất khi ta đặt chúng ngay trong hành vi sáng tác, trong chính cuộc đời của ông. Gonzalez-Torres là một người đồng tính công khai giữa một thế kỷ còn nhiều khó khăn hơn so với thời đại của chúng ta lúc này, nhưng ông chưa bao giờ ngừng việc thể hiện tình yêu của ông với người bạn đời. Theo gấu các tác phẩm của Felix Gonzalez-Torres có thể gợi mở một vài suy nghĩ.

Tác phẩm gồm hai chiếc đồng hồ đã được cài đặt sẵn một lượng pin hữu hạn sao cho một trong hai chiếc sẽ phải dừng nhịp trước và bỏ mặc chiếc còn lại đơn độc trong vòng tròn thời gian của nó. Tác phẩm được tạo nên sau khi tình trạng sức khỏe người yêu của Gonzalez-Torres đã chuyển sang giai đoạn AIDS.

Chúng chỉ là hai chiếc đồng hồ tĩnh lặng, đơn điệu được sản xuất hàng loạt và có thể được tìm thấy ở bất kỳ đâu, như sau cùng thân phận người khác biệt ra sao vẫn chỉ là con người giữa đám đông. Tuy nhiên trong triển lãm, khi một trong hai chiếc đồng hồ chết đi, chúng sẽ được thay pin và lên cót để đồng bộ đo đếm thời gian đến cuối cùng. Năm 1991, Gonzalez-Torres phát biểu:

“Không đề” (Chân dung Ross ở LA) là một “chân dung” về người yêu đã mất của Gonzalez-Torres, nhưng là một chân dung ý niệm về sự hao mòn. Tác phẩm là một chồng kẹo có tổng cân nặng 79kg – đúng bằng khối cân nặng trung bình đàn ông trưởng thành. Tác phẩm khuyến khích người tham dự tự mang kẹo về nhà, và qua đó làm hao hụt dần đi khối lượng kẹo tại triển lãm… giống như cách Gonzalez-Torres đã tự chứng kiến người yêu tiều tụy dần tới khi mất đi vì AIDS. Một ý nghĩa phái sinh tích cực hơn, đó là hành động lấy kẹo cũng là sự trao tặng và nhắc nhở dù thế gian chia ly con người nhưng tình yêu ngọt ngào vẫn hiện hữu và sẽ được tiếp nối.

Thời gian sống của con người, thời gian ta được ở bên người yêu trên thế gian thì luôn hao hụt đi mỗi ngày. Vì sự sống thì mỏng manh, nhất Felix Gonzalez-Torres đã tự mình nhìn thấy người yêu ông là Ross Laycock dần rời xa vì AIDS, sau đó là đến lượt chính ông…

Tất cả mọi con người, mọi sự hiện hữu vốn đều vô danh - “Untitled”. Đó có thể chính là lý do thường mọi tác phẩm của Torres đều được để là Untitled, còn tên trong ngoặc kép cạnh bên giống như… cước chú chỉ để gọi lên, những cái tên để lại dấu vết mơ hồ của thân phận người đã tan biến trong thời gian.

Một nghĩa phái sinh được nhiều người ủng hộ từ tác phẩm của ông là thời gian không bao giờ kết thúc, đồng hồ không bao giờ chết, tất cả mọi nơi thời gian luôn chảy mãi và mọi thứ sẽ được tiếp nối cả tình yêu, hiện hữu...

Tác phẩm "Untitled" (Toronto) bao gồm hai sợi dây bóng đèn xoắn xuýt vào nhau và phát sáng như những giấc mơ le lói. Sự cuộn xoắn của những dây bóng đèn gợi nhắc về mối quan hệ giữa hai con người, nó diễn đạt sự chằng chịt khó chịu và khó gỡ của thân phận người. Song nó cũng mang mặt nghĩa rằng sự rối ren của con người cũng là vì con người luôn cố gắng cam lòng xiết chặt níu giữ lấy nhau. Và dù những bóng đèn lấp lánh ra sao, tuổi thọ của chúng cũng là hữu hạn như thời gian ta có để yêu nhau, như tuổi thọ của con người. Dẫu vậy dù chỉ là một thoáng hiện ở nhân gian, con người vẫn tự đốt cháy mình và nguyện chìm vào khoảnh khắc bên nhau.

Gonzalez-Torres đề cập đến tình yêu, sự than khóc và mất mát trong nghệ thuật và “Untitled” (Death by Gun) là một cách tiếp cận trực tiếp đối với những chủ đề này.

Phần lớn người xem lần đầu đối diện với tác phẩm này sẽ cảm thấy thực sự bối rối, vì khó có thể hiểu ý đồ gì nằm sau chồng giấy dày được để trên sàn. Và rồi họ lại gần để nhận ra 460 danh tính người khắc sâu trên mặt giấy gồm tên, tuổi, thành phố và tiểu bang, miêu tả hoàn cảnh cái chết, vài hình ảnh nhân dạng… chúng là tất cả những thông tin còn lại của những người đã mất bởi những vụ nổ súng trong một tuần từ ngày 01-07.05.1989 tại Hoa Kỳ. Chúng là dấu vết cuối cùng của sự hiện hữu của các cá nhân đã biến mất khỏi thời gian. Tác phẩm này lấy thông tin từ tạp chí Time, nơi chúng xuất hiện lần đầu và nghệ sĩ đã in lại mà không có chú thích gì thêm.

Gonzalez-Torres xác định rằng chồng giấy sẽ cao 9 inch, và ông sẽ sắp xếp để các trang liên tục được tái bản và thay thế. Do đó ông đảm bảo rằng “Untitled” (Death by Gun) có thể được phân phối đến vô thời hạn để lưu trữ dấu vết hiện hữu của những nạn kia đến vĩnh cửu. Trong ba thập kỷ kể từ lúc đó đến nay thông điệp của nó đã trở nên cấp thiết hơn bao giờ hết, khi những cái chết do súng đạn đã trở thành những bi kịch lớn của toàn nước Mỹ.

Trong trục không - thời gian để con người tri nhận thế giới, mọi sự vật thì khác với không gian vốn có thể cảm nhận dễ dàng qua chiều cao, chiều rộng hay độ sâu, vì vậy thời gian thực sự là một ý niệm trừu tượng và mơ hồ. Do đó ta có thể hiểu tại sao các tác phẩm của Gonzalez-Torres lại dễ gây đồng cảm, xúc động… Bởi trong nỗi buồn đánh mất kỷ niệm tình yêu, Gonzalez-Torres đã liên tục khám phá và phơi bày cho chúng ta sự tồn tại mỏng yếu của con người khi phải nương nhờ vào các vật khác để hiện hữu trong thời gian: nương nhờ đồng hồ, nương nhờ vào cái tên được cước chú lên dòng căn cước hay tập sách, nương nhờ vào ký ức kẻ khác kể về đời ta.

Vương An Nguyên